top of page

L’OBJET

 

Existence

Existant : qui est , exstans ( < Auctor hujus indicis))

Inexistant : qui non est , inexstans (A)

Matériel : corporalis, sensibilis, quod est concretum et corporeum (Cic.)

Concret concretus

Abstrait abstractus

Immatériel:incorporalis(Sén)corporis expers,ab omni concretione materiae sejunctus Cic

Substantiel : substantialis/substantivus (Tert.)

Imaginaire : commenticius

Circonstanciel ; particularités : res circumstantes conjoncture res tempori aptae

Présent : praesens , qui adest

Absent : absens, qui deest

Apparent : aspectabilis, conspicuus

Disparu : ex conspectu/oculis remotus/ablatus

Individuel : singularis, quod est cujusque  suum (Cic.)

Personnel :proprius, privatus, singularis (Cic) peculiaris (Plin) suus cuique..personalis

Mutuel, réciproque : mutuus

Commun : communis

Principal : praecipuus, principalis, potissimus (Cic.) insignis, optimates proceres

accessoire : adjunctus, appositus

accidentel,fortuit, contingent :, fortuitus,  adventicius

Transitoire : mortalis, caducus , evanidus ( Cic .) volatilis,volubilis (Sén.)

Supplémentaire : adjecticius,  adventicius

Changeant : mutabilis

Durable : durabilis, diuturnus, perennis < incrementum perenne/ développement durable

Distinct : distinctus

Différent/dissemblable: dissimilis, dispar, alius, diversus, aliter se habêns, differens

Différent /changé : dissimilis, com-mutatus

Identique: idem, unus atque idem, par atque unus, hoc unum et  idem est atque illud C.

Semblable : ad-con-per-similis + dat. ou gen.

dissemblable : absimilis, dissimilis

Similaire : similigenus

Habituel/Ordinaire: consuetus, assuetus, solitus

inhabituel : insolitus

étrange : mirus

Superflu : supervacuus, supervacaneus

Nécessaire : necessarius

Complété : completus (Cic.) expletus, suppletus (Tac.)

Complet : perfectus, absolutus, totus   au complet : ad numerum

Incomplet : imperfectus, mancus (Cic.) curtus (Hor.)

Intact : intactus, integer

Partiel : partiâlis

Dépourvu : inops, expers + gen.tempus vacivum laboris (Ter.)

Exempt : vacatus ab ou + ab-. seul

Initial : principialis, capitalis, initialis(Apul.)

Final : terminalis, finalis

Evident : evidens, manifestus, perspicuus, apertus, dilucidus, haud dubius (Cic.)

Imprévu : improvisus

Conforme, conséquent : consentaneus + cum ou dat. (-um : c’est  logique,il convient)

Normal : nôrmâlis

Régulier : rêgulâris

Auxiliaire : auxiliâris

Transversal : transversâlis

Primaire : prîmârius

Secondaire : secundârius

Fourni, mis à disposition : suppeditus <suppetere

Sûr : securus

En danger : incertus, in periculo, discrimine,  lubrico, esse / versari

 

Taille et forme

 

Petit :  parvus, exiguus, tenuis

Court : brevis

Minuscule : minimus , parvulus

Grêle : exilis

Etroit : angustus

Mince : tenuis

Fin : gracilis

limité : contractus

Resserré : coartatus, artus, coactus

Long : longus

Grand : magnus,

Assez grand : grandiculus (Plaut.Ter.)

Considérable :grandis

Immense : immensus

Colossal : immanis

Gigantesque : ingens, ingenti magnitudine

Gros : crassus, amplus

Etendu : porrectus, productus (Cic.) dilatatus, prolatus (Plin.)

Déployé : extentus, extensus, passus (passa vela) patulus

Pesant : ponderosus

Cylindrique : cylindratus

Sphérique : globosus

Oblong : oblongus

Rond : rotundus

Arrondi : teres/tis

Crochu : aduncus

En losange : scutulatus :

Carré : quadratus

Creux : cavus

Rectangulaire : orthogonius (Vitr.) rectangularius (A)

En croissant : lunatus

Oblique : obliquus, transversus

Droit : rectus, directus

Ovale : ovatus

Ondulé : ondulatus

Sinueux : sinuôsus

Recoubé : sinuatus

Evasé, étalé : patulus (feuilles,coquilles, oreilles)

En zig zag : anfractus

Pointu : acutus, mucronatus, acuminatus (Plin.)

Anguleux : angulatus (Cic.) angulosus (Plin.)

tarabiscoté : tortuosus, flexuosus, flexus

baroque : barocus (MOG)

de travers, tortu : pravus

bouffi/ enflé : tumidus, turgidus                                                bouffissure : tumor  

incliné : inclinatus, declivis (Caes.)

branlant : labans, nutans

dressé : erectus

concave : concavus

convexe : convexus

cintré/en arche : fornicatus (sic)

voûté :, con-cameratus, lacunatus

dense : densus

épars : sparsus, dispersus

 

Superficies et Textura

 

Plat : plânus, aequus

Inégal : iniquus

En relief : eminens (Cic.)

En creux : lacunosus (Cic.)

Refermé : contractus                                                      contraction ; contractio

bosselé : gibberosus, in gibbam praeminens

rugueux : scaber

granuleux : granulosus (A)

raboteux, rocailleux : salebrôsus

mou : mollis

dur : durus

poreux, spongieux : pumicosus

fragile : fragilis

inébranlable : inconcussus,

immobile : immotus

ferme : firmus

flexible : flexibilis

souple : lentus (Hor.) flexilis ( Plin.)

glissant : lubricus

rigide : rigidus

à rayures : virgatus, tigritus

à taches : maculosus

à carreaux : scutulatus

à point, pois, punctulatus (MOG)

intact :  integer

palpable : contrectâbilis, palpabilis

écailleux : squalosus

 

Accidentia/Casûs

 

défectueux : vitiosus, mendosus, mancus, degeneris (Plin.),claudus ( = boiteux)

mal en point : mulcatus < mulcare

raturé: expunctus (Plaut.),oblitus (Prop ), interlitus (Cic.)

fêlé : fissus

gratté : corrâsus,

gravé :  scalptus

effacé : delêtus

frelaté : adulteratus

raclé : rasus

cassé : fractus, ruptus

fracassé, en pièces : quassus, elîsus

fendu : fissus, discussus

disloqué : conquassatus

tassé,nuvelé, aplani : fistucatus

écrasé : obtrîtus <obtero, trîvi, , obrutus <obruere obrui

percé/transpercé : pertusus, perforatus

échancré : lunatus

martelé : malleo contusus, malleatus

coupé, decîsus, excîsus, recîsus, secatus

tranché /découpé: scissus (<scindo scidi scissum cf caro scissa

pelé : decoriat < corium

écorcé: decorticatus <cortex

grignoté : arrosus (Plin.), semesus (Hor.)

émincé (aliment) : concisus (Apic.)

ébréché : hebetatus

usé : trîtus, adtrîtus

rasé/démoli : dirutus, complanatus, solo aequatus

écorché : desquamatus

entamé : libâtus

choqué : collisus

contusionné/meurtri : suggilatus (cf oculus sulligatus : œil au beurre noir)

chiffonné : corrugatus

émoussé : hebetâtus

sans consistance : evanidus, cavus

infecté,souillé : co-inquinatus, infectus

puisé, vidé : haustus,

vidé/tari : exan/t-c/latus

dégarni : vacuefactus

gâté : corruptus, vitiatus

pincé : praestrictus < praetringere praestrinxi

supprimé : suppressus

froissé : contûsus (contudere, contudi, contûsum)

troué (vêtement) : conscissus < scindo scidi

troué : perforatus, pertusus (Cato)

vermoulu : vermiculosus, cariosus, exesus (Plin.)

émietté : friatus, in micas friatus (Plin.)

coagulé : concretus, spissatus, sanguis conglobatus, coagulatus

déboîté : extortus, luxatus

tordu : con-de-dis-in-ob-prae-re-TORTUS

émoussé :  hebes/tis, obtunsus culter

infesté, menacé : infestus

piétiné : proculcatus

enfreint : violatus

sapé/creusé : suffossus <suffodere, suffodio-fodi

abattu : decussus ( < decutere decutio)

coulé (navire) : demersa, depressa (Cic.) submersa (Caes.)  supressa, (Liv.)

renversé,: stratus < sterno, in humum projectus,

enfoui : defossus, infossus (fodere, fodio, fodi), obrutus

bouché : obturatus

débouché/décacheté : relîtus (<relinere, relêvi) (Ter.) deobturatus (A)

perdu : amissus

Reparatio

corrigé : correctus( personne)

amendé, irréprochable : emendatus (chose)

rajusté : restitutus, recompositus

réparé (d’un batiment,) en bon état :  sartus et tectus ( Cic.)

arrangé : reconcinnatus

renouvelé : redintegratus

réutilisé : redivivus  cf materia

restitué : restitutus

récupéré : recuperatus

retrouvé : repertus

réparé : refectus, reparatus, restauratus

renforcé : con-firmatus

consolidé : consolidatus

achevé : confectus, perfectus, cf peracta fabula :la pièce est finie

désinfecté de  :, contagione, corruptione,  foetore, lue, odore, sanatus

nettoyé : ê-mundatus, de-ex-purgatus, abs-tersus cf piscis curatus poisson nettoyé

clarifié :  e-liquatus

repassé : levigâtus, planefactus

Extensio/reductio

allongé : productus, prolâtus, porrectus

étendu : extensus,

bras tendu :  brachium porrectum

dilaté : dilâtus, prolâtus

enflé : tumidus, tugidus (Cic.) tumêns, turgêns

gonflé : inflâtus

répandu : expansus

augmenté : auctus, amplificatus (Cic.)

développé ampliatus ( Caes.) accretus (Plin.)

croissant : crescens

fertilisé : fecundâtus, fecundior factus, nutritus

plein : plenus

---------------------------------------------------------------------------

diminué : deminutus, imminutus, minor factus (Cic.)

contracté : contractus < contrahere-xi

atténué : at-ex-tenuatus

ramolli : mitigâtus

mesuré /retenu : temperâtus

écourté : decurtâtus

vide : vacivus (Plaut.Ter.), vacuus

 

Immobilitas

posé : positus

attaché : affixus

stabilisé : con-stabilîtus

empêtré : implicatus, impeditus, inlaqueatus

installé/réglé : collocâtus

déposé : depositus, impositus

interposé : interpositus

intermédiaire : interjectus, medius et  interjacêre, interesse

Entassé : stipatus

Amoncelé : acervatus

chancelant : labans

ébranlé : labefactus

enfoncé : ad-in-fixus (Cic.), adactus (Virg), demissus (Plin.)

enfoui : defossus, infossus

jeté à bas : detrusus (detrudo, trudi )

suspendu : suspensus

englouti : demersus, submersus, depressus

cloué : clavo de-fixus,  clavatus (A)

arrêté (empêché d’agir) :1)  inhibitus, impeditus, 2) par la loi com-prehensus

bouché, barré par une barrière : obsaeptus

immanent : insitus

ambiant : circumfusus, circumpositus

entouré : circumdatus

 

Conversio/Mutatio naturae rêî vel conspectûs ejus

informe : informis

brut : rudis

non travaillé : infectus

intact : integer

aiguisé : exacutus

amolli, ameubli : mollîtus

durci : in-duratus, concretus

concentré :, constrictus< stringere strinxi,  stipatus caseus

lissé/repassé : levigâtus, politus

enduit : il-ob-per-lîtus, in-per-unctus

frotté : de-fricatus

muni : instructus

rempli : com-im-re-pletus

orné : ornatus

ciselé : caelatus, anaglyptus

émaillé : smaltitus (Du Cange)

peint : pictus

sculpté : insculptus, scalptus

gravé : incisus, lettres gravées lapidariae litterae

chargé,/alourdi : oneratus (Ter.) onustus (Cic.)

couronné, ceint : redimitus

boutonné :  clavatus < clavus (bouton),

fixé (vêtement) : subnectus

attaché ensemble : consertus

cousu : sutus et circum-prae—ob-sub

soudé : ferruminatus , ad-plumbatus

plié :im-com-plicatus

fléchi : de-in-flexus

dégagé/relâché: solûtus (solvere, solvi ) soluta oratio= prose dégagée du rythme des vers

déplié : explicatus

bouleversé : conturbatus

embrouillé : intricatus , confusus

imité : imitatus, effictus (Cic.)

teint : tinctus

tanné : depstus, subactus

bourré : fartus < farcire

interrompu : interruptus

coagulé : coagulatus (Plin.) conglobatus

construit : con-ex-structus

édifié/bâti : aedificatus

fabriqué : fabricatus, manufactus, officinâ factus,

travaillé : e-laboratus, affabre factus

orné : ornatus

trop travaillé : circumtonsus (Plin.)

labouré : aratus, agitatus, subactus

bouclée (ceinture) : infibulatus

enveloppé : involutus, circumdatus

enveloppé d’un vêtement/habillé : amictus, circum-vestitus

 

translatio

 

déplacé : translatus, amotus (2) inconvenant : incongruens, supervacuus

ôté :  ademptus/demptus

volé : raptus, furtivus

pris/tiré de : de-promptus, sumptus

séparé : exemptus, abscissus, separatus, dis-se-junctus

détaché : detractus,

arraché : âvulsus < âvello, âvulsi /âvelli

interverti : interversus, praeposterus

mis à part : segregatus

disjoint : sejunctus, disjunctus

apporté : allâtus, apportatus,  ad-con-vectus

imposé/lancé : ingestus > gero, gessi

disparu : ab oculîs ablâtus

disséminé : dissipatus, sparsus, dispersus

dissimulé : dissimulatus

caché : latens, occultatus, celatus

traîné, tiré : tractus

remorqué : remulco tractus , remulcatus (A)

arrêté (empêché d’agir):1) inhibitus, impeditus, 2) au nom de la loi com-prehensus

éloigné : amotus

écarté : remotus

renvoyé : remissus

approché : admotus

glissé : insinuatus, furtim in sinum insertus, lapsus

ôté, retiré : ademptus

enlevé dans les airs : sub-levatus

enlevé de chez soi ;abductus, abactus

enlevé avant , devancé : praeruptus

précipité à bas, repoussé/renoyé : dêtrûsus > (dêtrûdere, trûsî)

projeté : projectus

placé en retrait : reductus

jailli : elîsus <elîdo (elisi)

nageant : natans

volant : volans,  (cf : étoiles filantes  stellae transvolantes (Plin.)

roulant : rotabilis, volubilis

 

Igne affectus

enfumé : fumosus

chauffé : fervefactus

refroidi : refrigeratus (Cic.) defervefactus (Plin)

éteint : ex-re-stinctus (Cic.)

allumé : accensus, succensus

enflammé : inflamâtus

fondu : liquatus, liquefactus, metal : conflatus (Sén.)

fondus ensemble/fusionnés : fusi

foudroyé : fulminatus, fulguritus (Plin.)

fumigé/parfumé : suffitus < suffere, suffio, suffii

fumé ( aliment) : fumo duratus

 

Aquâ utendo

 

lavé : lavatus, lautus

essuyé :abs-de- tersus

arrosé : sparsus (Plaut) respersus (Cic) adspersus( Plin)perfusus (Hor.) ir-riguus (Plin.)

éclaboussé :con-sparsus < spargere sparsi

irrigué : irrigatus (Col)

balayé : versus < verrere, verri vorsus (Plaut.)

parfumé, oint : unctus

rincé : collûtus< colluere collui

séché : siccatus

desséché/tari : arefactus

plongé : de-mersus

dilué : dilûtus

délayé : elûtus < eluere, elui

renversé (liquide): effusus

imprégné/inondé : suffusus < subfundere, fusi

imbibé : imbûtus < imbuere -bui, bûtum

absorbé : apsortus, ingestus <ingero, gessi

rempli : replêtus, supplêtus  < replêre, -plevi

macéré : maceratus

mouillé : madefactus, madidus

embourbé :  in luto haerens

évaporé : exsudatus

absorbé : exsuctus < exsugere –suxi

dégouttant, s’écoulant goutte  goutte  : destillans

pompé : exhaustus, combibitus ( litt : ancliâtus < anclia = pompe)

 

de Pecuniâ loquamur

 

Cher : carus magno, impenso pretio esse , care emere, magno constare (stetit) dispendieux : sumptuosus (Col.) onerosus, sumptui / oneri esse (Sall.)

Se vendent cher : non exiguis pretiis veneunt

Les prix stagnent : pretia jacent

Pas cher : parvo pretio, sumptu, vilis

Affermé /loué par le locataire : e-locatus

Loué au locataire : conductus

dépensé : impensus, insumptus, consumptus, erogatus

employé : adhibitus, usurpatus

prêté à intérêt : feneratus

prêté/emprunté : commodatus tibi a me, mutuatus a te ex me

acheté : emptus

vendable : vendibilis (Cic)

vendu : venditus, venumdatus

proposé à la vente :  venum praebitus

racheté : redemptus

Imposé : impositus, vectigalis

riche : (chose) opiparus, lautus (personne) dives/divitis , locuples/tis, bene nummatus. Pecuniosus, copiosus etc…

pauvre : pauper , humilis

choses réservées/préemptées : ruta caesa (Cic)

chose procurée : conciliatus, mauvaise/bonne acquisition male/pulchre conciliatus (Plaut.)

détourné, escamoté : interversus

mis aux enchères : sub hastâ ventus

faire face au dépenses : sumptum, impendia  sustinêre, suppeditare

 

autres

 

pesé : appensus , pensatus

représenté : peint : pictus, sculpté : fictus

exprimé : expressus, repraesentatus

dérivé (mot) : vocabulum flexum  ab…

remplacé : suffectus, substitutus

lettre  remise: reddita epistula

équipé  de qq : instructus  +abl

muni, praeditus, statue enveloppée de respect : simulacrum religione praeditum

pliable : plicatilis

 

Fonction référentielle la parole

Signifié/exprimé : verbis significâtus, enuntiâtus, expressus, dîctus

Déclamé : declamâtus

Ebruité : divulgâtus

bruit répandu : fama dissipata

Raconté : narratus

Interprété : conjectus (cf conjectura prodigii)

Interprété en bien ou en mal : in bonam aut in malam partem acceptus

Expliqué : explicâtus, explanâtus

Prouvé : argumento, testimonio documento probâtus, con-firmâtus, testificâtus

Tenu pour prouvé : pro manifesto habitus

Il est prouvé que : exploratum, manifestum mihi est, constat.. .argumenti esse…(Cic.)

Démontré : demontrâtus, ostensus,

Traduit : con-versus ex +abl.> –in  + acc : e greco in latinum

Communiqué : communicatus (Cic.)

Affirmé : affirmatus

Nié : negatus

Décrit : descriptus                                                       

Choisi : de-e-lectus < ligere legi, selectus (Cic.)

jour fixé  : dies constitutus

convenu : pactus, compositus, praedictus (hora/dies composita, constituta etc..)

Indiqué :  indicatus

Renoncé : abdicatus,  sententia decessa,  destitutus (Cic.)

texte, un auteur cité: commemoratus, cf exemplum prolâtum

Prophétisé: vaticinatione praedictus, prophetatus

Plaidé : litigatus cum- , lis actus cum-, inlâtus alicui (Cic.)

Allégué : causa allâta (Cic.) alleguatus (Suét.)

Cité en justice : in jus vocatus, citatus, appellatus

Adjugé : tribuendus, assignandus, adscribendus, imputandus ad (Quint.)                                                                            

Pesé : appensus, pensatus

Examiné : consideratus, exploratus, examinatus

Inspecté : inspectus

Apprécié pour sa valeur : aestimatus

Vérifié : exactus, probatus

Réglé/négotié : transactus, temperatus

 

Matière

En or : aureus

Doré à la feuille: bractatus

En argent : argentosus

sableux : arenosus

ferreux : ferreus, ferrôsus

d’acier : ex merâ acie << acies, ei, chalybêius

de plomb : plumbeus

de bronze : aeneus

de bois : ligneus

de plastique : plasticus (A)

de papier : chartaceus

de verre : vitreus

de toile de lin : linteus

de coton : gossypinus

de brique : latericius

de terre : terrenus (Cic.)

de laine : laneus

de peau : pelliceus, loreus, scorteus

de soie : sericus ( A) bombyceus

aqueux : aquosus, aquatus  (Cat. Plin.)

fumeux : fumidus (Lucr.) fumifer (Virg.)

sirupeux : viscosus

huileux : olaceus, unguinosus, unctus

boueux : luteus

bourbeux : faecôsus , faeculentus, caenosus

poudreux: pulverulentus ( Cic.) pulvereus (Ovid.)

rouillé : rubiginosus, rubigine laesus, infestatus

filandreux/filamenteux : capillosus

poilu : pilosus (Cic.), villosus, hirtus (Plin.) hirsutus (Mart.)

congelé : congelatus

désséché, tari : arefactus

stagnant : reses/idis

coulant, eau vive : jugis (Sall, Plin.)

dense/dru : spissus, densus

 

Contact avec les sens

 

L’odorat

Parfumé : odore infictus (Cic.) infusus, odoratus

Fort/Intense : flagrans, acerrimus

Capiteux : capiti/naso noxius

Suave,  délicat : delicate, suave olens

Sent bon : bene, jucunde, optime etc… olens

Sent mauvais : male olens, graveolens (Virg.)

Sent le moisi : mucidus, mucorem olens

Sentir le renfermé : situm redolens (Plin.)

Ranci : rancidus

Puant : putidus

Fétide : foetidus

Repoussant :  taeter/tra/trum

 

Le goût

 

amer : amarus, fellitus (au goût de fiel)

sucré : dulcis, sacharatus (A)

sûr, pas mûr, âcre : acerbus

salé : salsus (Virg.)

acide : acidus

miam miam : gustosus (A)

savoureux : sapidus ( Apic.) saporus

dégueu : fastidiosus

gâté (viande, fruits etc ;) : putidus, putridus, vitiosus

pourri : putridus

Insipide : gustu hebes, caro iners,

Fade : fatuus, insulsus

cru : crudus

rôti : tostus, assâtus

poché : crumenatus (A) < crumena : petite bourse

fumé : fumosus (Cic.) (jambon) fumo siccatus

braisé : in prunis coctus, prunatus (A)

poêlé : sartaginatus (A)

à la broche : veru transfixus et coctus, paroptus (Apic.)

à l’étouffé, à la vapeur : suffocatus (A) , vapore coctus

brûlé : tostus, , crematus, combustus, ad-ex-per ustus (Cic.)

bouilli : coctus, elixus, cf : viande bouillie : caro elixa

frit : frictus :

gras : pinguis, adipatus, un peu gras : unctiusculus (Plaut.)

caustique : mordens

piquant au goût : pungens, fervens (Sén.) asper, acer , mordax (Plin)    le piquant : mordacitas

substantiel/nourrissant (nourriture) : valens/validus, esse majoris cibi (Varr.)

 

le goût (sens)  : gustus/ûs

goût saveur : gustatus/ûs

saveur : sapor

avoir de la saveur : sapîre (sapii )

goûter : de-gustare

avoir un arrière goût : resispiscere (-piscis)

être aigre : acêre

s’aigrir : acescere

la langue : lingua

le bout de la langue : extrema/prima/prior lingua, acumen linguae,

sur le bout de la langue :  in prioribus labris, inter labra et dentes versatur (Plaut.)

les papilles : papilla

 

le vin

blanc : album

rouge : rubrum

éventé : vapidum

piquette : vappa

âpre : austerum

cuit : defrutum

nouveau : novum

pur : merum, meracum

trempé : temperatum

dilué : dilutum,

gâté : mutatum

 

la peau : cutis

 

la peau : cutis, pellis

peau morte : pellis, exuviae, corium, spolium

passée à la pierre ponce : pumicata

rasée : cutis ab-rasa

 

piquant sur la peau: hirsutus (Cic.) pungens (Plin.) hispidus (Plin.)

doux : dulcis

moelleux : lenis, mollis

froid : frigidus

tiède : tepidus

glacial : glacialis

chaud : calidus

brûlant : fervens

bouillant : fervens, fervefactus

plein d’aiguilles ;  aculeatus

épineux : spinosus

sec : siccus

poilu : villosus, pilosus, hispidus, hirsutus

desséché : dessiccatus

humecté : humectus (Varr.) roscidus (de rosé)

humide : humidus, udus, uvidus (Virg.)

mouillé : madidus, madens,

détrempé : uliginosus, terra uliginosa

gluant : glutinosus

visqueux : viscosus

poisseux : picatus

pâteux : lentus

gras : unctus

glissant : lubricus

 

le toucher : tactus/ûs

maniement : tractatio, tractatus

 

 

à l’oreille

 

silencieux :  silens, tacitus                                                          silentium                   

audible : audibilis

harmonieux : dulcis,  canorus

mélodieux : modulatus,

pur : liquidus

retentissant : obstrepens <obstrepere (-pui, -pitum)

discordant : discors/dis discrepans : désacordé

rythmé : numerosus , rythmicus (A)

respectant le rythme : legem temporum servans

claquant : crepans (< crepare)

pétillant : crepitans (<crepitare)

saccadé : prae-fractus (Cic.), succussus

aigu : per-acutus

grinçant : strîdens

perçant : stridulus

criard : clamosus

bruyant : sonorus, fragorus (Virg) tumultuosus, tumultuans (Sen.)

assourdissant : aures obtundens (Gell) aures exsurdans(Plin.)aures implens (Tac.) 

étourdissant : perterricrepus (Lucrèce)

grave : gravis

rendu sourd par le bruit : exsurdatus, obtusus <obtundere

 

Effets sur les yeux et la couleur

 

 

Obscurci, terni : infuscatus

Opaque : opacus (Stat.)

Ombragé/obscursi : obumbratus Sombre : obscurus, turbidus (Plin.) furvus (Sén.)

Mal éclairé : obscurus, caecus

Flou : paulum clarus ?

Terne : decolor, hebes/tis

Sale : sordidus

Ténébreux : tenebricosus (Sén.)

Clair : clarus, pellucidus

Lumineux : luminosus, lucidus (Virg.)

Eclairé : illuminatus

Propre : mundus, nitidus, purgatus, nitêns (Plaut.)

Transparent : translucidus, pellucidus, perlucens ( Sén.), translucens (Plin)

Brillant : nitêns, fulgidus (Lucrèc.)

Riant à l’œil :  ridens, amoenus

Chatoyant : versicolor (Cic.) refulgens (Plin.)

Clignotant : nictans

Scintillant :  micans, scintillans

Eclatant : fulgens, fulgurans (Stace)

Resplendissant : fulgentissimus

Rayonnant : radians

Eblouissant : oculos praestringens (Cic.) suffudens (Sén.)

Aveuglant : obcaecans, caligans

 

Chamarré : segmentatus, auro et argenteo distinctus

Uni : nudus, unius coloris , simplex

rayé à rayures : virgatus, virgulatus

à carreaux : scutulatus

A pois : pisatus (A)

Tacheté : maculatus, litus, varius, maculis adspersus ,

Avec taches en forme d’œufs : ôvatus (Plin.)

Brodé : plumatilis (Plaut.) pictus, picturatus (Virg.) pictilis (Apul.)

 

Il ne semble pas que les latins concevaient les couleurs dans l’absolu avec notre simplicité moderne : trois couleurs de base, les couleurs complémentaires, leurs nuances ensuite  le clair et  le foncé et les mot en –âtre (traduisibles par sub + adjectif de la couleur). Les couleurs se définissant surtout par rapport à des exemples pris dans la nature ex: rouge sang =  sanguineus.

 

Blanc terne ( craie) : albus

Blanc brillant  : candidus

blanc nacré : margaritarius

blanc ivoire : eburneus

blanchi : candefactus

 

Noir brillant : niger.

Noir terne  : ater

Noir comme la poix : piceus

 

Jaune pâle : flavus

Jaune intense : fulvus

Jaune safran : croceus

Jaunâtre, blondasse :  helvus :

Jaune or : aureus

Beige : flavidus

 

Bleu ciel : caeruleus

Bleu plombé: lividus

Bleu clair vif, cyan: cyaneus

Bleu gris de la mer : glaucus

Bleu azur : venetus

Bleu pervenche : pervincae colore

Turquoise ? : aerizusa (Plin.)

Mauve : violaceus, molochinus (Caecilius Statius et Plaute Aul -514)

Pourpre : purpureus

violet : violaceus

 

Gris jaune : ravus (Cic.)

Gris souris : murinus

Gris blanc des cheveux :  canus

Gris de cendre : cinereus

Gris argent : argenteus

Grisâtre : ravidus (Colum.)

Gris brun du deuil : pullus

 

Brun foncé : fuscus

Brun couleur cerf : cervinus

Brun  ambre :  electreus/electricus 

Brun de Sienne , bistre, suie détrempée: usticium (Isid.),

Brun : brunnus (mot germanique bien pratique)

 

Vert : viridis

Vert bleu clair : glaucus

Vert : éclatant : virens

Vert foncé (poireau) :  prasinus

Vert comme l’herbe : herbaeus

Vert olive : olivaceus

Vert émeraude : smaragdeus

Vert jaune : galbinus (Pétr.)

 

Rouge : ruber/rubra

rose : roseus

rose pourpré : puniceus

rose cuisse de nymphe : coxa nymphae

rouge chair : rubicundus,

roux : rufus

rouge écarlate : coccineus

rouge cerise : ceraseus

rouge sang : sanguineus

rouge lumineux, rutilant : rutilus

vermeil,: minius (Apul.) miniatus

cinabre, vermillon : cinabaris (Plin.)

Orange : aurantius (moderne), luteus, flammeus

 

 

 

 

Cheveux

Blancs : Cani

Gris : cinerei

Noirs : nigri,  comme de la poix : picei

Roux : rufuli, russi

Châtains :  castanei ,

Bruns :  fusci , brunni (mot germanique )

Blond or : aurei

Blonds : flavi, fulvi

Blonds pâles : subflavi

-----------------------------------------------------------------

Soignés : cultiores (Sén.) dispositi (Ovd.)

Noués : nodati, nodo substricti (Tac.)

En chignon : in nodum coacti (Sén.) collecti (Ovid.) nodo stricti

Courts : breves

Lissés : politi, levigati

Rajustés : repositi (Quint.) restituti (Ovid.)

tondus : tonsi

Epilés : depilati, vulsi , pumicati (passés à la pierre ponce )

Arrachés : scissi, di-laniati

Flottant : effusi, fluentes (Plin.)

Tombant :  diffusi :

Au vent : disjecti (Tac.)

Longs : prolixi (Ter.) promissi ( Caes.) demissi (Ovid.)

Pendants : penduli

en Désordre : passi (Ter.) (< pandere pandi)

souples : molles , dociles

Epars ; sparsi

Dégoulinants : rorantes , destillantes

faux : ficti

Arraché: scissi (scindere), evulsi (evellere vulsi/velli, vulsum)

tirer par les cheveux:  capilis ducere 

bouclés : crispi

arrangement des cheveux : oppexum < oppecto (Apul .)

 

couleurs des yeux

 

bleux verts, pers  : caesi  (Ter.Cic.)

noirs : nigri

cernés : cavati

au beurre noir/meurtris : suggilati

 

couleurs des cheveux 

 

bai (brun rouge et extrémités noires) : badius, spadix (Virg.)

alezan (robe rougeâtre) : russus, russeus

jaune pâle : gilvus

Couleurs de l’hippodrome

 

Albati :les Blancs  se fondent ensuite dans les  Prasini : les Verts (démocrates), les Russati : les Rouges se fondent dans les Veneti : les Bleus (conservateurs) à la fin du premier siècle. Les compétitions ne se feront donc plus au cirque qu’entre Bleus et Verts.

 

Nombre, Temps et Espace

 

Nombre : Numerus/Quantitas

Seul : solus

Unique : unicus

Rare : rarus

Abondant: copiosus, ûber/ûberis, abundans  abondance :copia, ûbertas, abundantia

Inépuisable : inexhaustus, jugis (source)

Entassé : stipatus

Amoncelé : acervatus                 tas : acervus, cumulus, congeries

Nombreux : multi, plusculi,  plures,  plurimi,

innombrables : innumerabiles, innumeri ( Virg.) infiniti numero (Col.) inexputabiles

Peu nombreux : pauci,  perpauci, paucissimi, paululi (Liv.)

 

Temps : Tempus

Nouveau : novus

Récent : recens, propior

Précédent : pristinus, priscus

Suivant : con-in-sequens, posterus (Cic.) subsequens (Plin.), proximus.

D’aujourd’hui/moderne  : hodiernus, modernus

Passé : praeteritus

Futur : futurus

de demain : crastinus, in crastinum = à demain

d’hier : hesternus

Ancient : vetustus, veteratus

Antique : antiquus

Ancestral : …more/tempore majorum

Traditionnel: translaticius

Vieux : vetus/veteris

Vieillot : vetulus

qui dure : diuturnus, diutinus (Cic.) perennis incrementum perenne : développ...durable

stationnaire : haerens, lentus, cf : castra stativa (Caes.)

périssable : caducus, periturus (Virg.)

momentané : brevis, ad tempus utilis (Cic.)

immédiat : proximus, praesens

répété : repetitus, bis…..dictus

rapide : celer/ris/re, rapidus, velox/cis

Lent : tardus, lentus

Brusque et prompt : repentinus

Subit : subitus,

abrupt : abruptus

 

Lieu, position : Locus

Caché : occultatus

Secret : arcanus

latent latens

Apparent : conspicuus,  manifestus,  apparêre, liquet

Visible : evidens

Evident : evidens, apertus

Invisible : invisibilis

en haut : summus, superior

au milieu : medius

en bas : immus, inferior

au centre : centralis , centrosus (Plin.)

autour/circulaire : circumfusus, circumpositus

devant : anterior

derrière : posterior

dehors : exterior

dedans : interior

tout au fond : penitus

intermédiaire : medius, interjectus , interpositus

dessous : inferior

dessus : superior

loin : longinquus

proche :propinquus, vicinus

accolé : complexus, applicatus, colligatus, conjunctus            amplexûs                    

superficiel : in summa parte

immanent : insitus

supplémentaire : adjiticius

profond : altus

bas : humilis, inferior, depressus

borné : terminâtus , prospectus,  ademptus (Liv.)

enfoncé : depresssus, infixus

contenu,retenu : coercitus (coercêre, cuî )

flottant : fluitans (Cic.) innatans (Plin.)

gisant : jacens

immergé : immersus, submersus

portable : portabilis

horizontal : transversus ex transverso

vertical : di-rectus cf : linea recta , ad perpendiculum

pendant : pensilis , pendulus

suspendu : suspensus

imminent : imminens, urgens, instans,et  imminêre, supra caput esse

 

Jugement de valeur sur l’objet

 

Peu de valeur

Futile : futilis

Accessoire/secondaire : subsicivus (heures de temps libres horae subsicivae)

Ordinaire : mediocris, vulgaris , secundae notae

Inactif : vita socors

Nul : nullius momenti, nullo numero, irritus

Banal/rebattu : pertritus ( Sén.)

Indéterminé : incertus, vagus

Insipide : gustu hebes, caro iners, insulsus

Incohérent : fluxus (Plin.)non cohaerens

Inaperçu : invisus, imperceptus

Inefficace : inefficax, iners

Sans intérêt : haud memorabilis, injuncundus

Vain : vanus , irritus

Illusoire : captiosus

Vulgaire : vulgaris, illiberalis, pervulgatus, verba abjecta , plebeia, calcata(Plin.)

Commun/plat : abjectus

Petit/mesquin : pusillus

Faible/tenu : tenuis

Confus : confusus, inordinatus

Brouillé/mêlé : inconditus, perturbatus

Insignifiant : inanis, vacuus, nullum momentum habens

Creux, vain : cavus

Pris au hasard, fortuit : fortuitus

Superficiel : exiguus et levissimus

Pas cher : parvo (pretio )

Faible : invalidus, imbecillis, debilis, parum firmus

Stupide : ineptus, stupidus

Absurde ; absurdus

Insane : insanus

Inerte : iners/tis

Impossible : infectus (Sall) , quod non fieri potest

Inferieur : inferior

Infernal : infernus

Humble : infimus, humilis

Sans valeur : infirmus

Redondant, superfétatoire : redundens

Fallacieux : fallax

Trompeur : dolosus

Secret : arcanus, secretus, latitans

 

Beaucoup de valeur

Extraordinaire : extraordinarius (Cic.) insolitus, singularis, incredibilis

Important : praestans,  esse momenti, magni, majoris, maximi momenti

Imposant : augustus, auctoritatem habens, potior

Surprenant/imprévu  : necopinatus 

Etonnant : : mirus, mirabilis (Cic.) mirificus (Caes.)

Admirable : admirabilis, mirandus, mirus, mirificus

Intéressant parce qu’utile : ad rem pertinens, accomodatus , pluris esse

Intéressant parce qu’attirant l’attention : attractivus, jucundus

Connu notus, inclitus

Traditionnel : translatitius (Cic.), a majoribus acceptus, traditus

Célèbre : illustris, clarus, celeber/bris/bre, praeclarus, inclytus

Beau : pulcher, lepidus, eximiâ formâ

Mignon Joli : venustus, bellus,  venustulus (A)

Charmant : illecebrosus

Bien agencé/symétrique : concinnus (Cic.)

Bien proportionné : quadratus, teres/tis

Assorti : congruens cum

A la Mode : esse moris/usûs  vigentis <vigere

Précieux : pretiosus, magni pretii, aureus, aureolus

Bien imaginé : fabrê factus (Plaut.),bene  excogitatus> inventus> repertus

Recherché :  conquisitus

De bon ton : ingenuus

Elégant : per-elegans, concinnus, venustus,

Nécessaire : necessarius

Sublime : sublimis, excelsus, grandis, altior,

Ravissant : amoenus, jucundus

Passionnant : je me passionne pour :  studio alicujus rei flagrare> ex-ardêre (Cic.)

Cher : magno ( pretio esse ), carus

Lucratif : quaestosus

Luxueux : magnificens magno sumptu> luxu (Cic.), magnâ luxuriâ, luxuriê,

aimable : amabilis

clair: clarus, nitidus, lucidus

splendide: splendidus

Distingué : politissimus, urbanus

Préféré ;: antepositus, praelâtus, antelâtus, dilectissimus

Discret ; tacitus, verecundus, moderatus

Irréprochable : emendatus

 

Provoque des sentiments agréables

 

Sûr, safe: securus

De bon augure : faustus

Patent : manifestus, evidens, apertus (Cic.)

Choisi : electus, selectus

Maniable : tractabilis, ad usum habilis

User friendly : ad usum familiaris

facile : facilis

Amusant : ludicrus, hilaris, festivus

Drôle : facetus

Distrayant : oblectans, recreans

Rassurant : spei plenus, animum addens (Cic.) > augens (Liv.)

Consolant : solens/tis, luctum levans (Cic.) aliquid consolationis habêre (cic)

Expiatoire : piacularis, depulsorius

Opportun : opportunus, idoneus

Surprenant : mirabilis, mirandus

Strict : strictus , nihil ultra necessarius

propre : mundus

absolument nickel : purus putus (Cic.)

Stable : stabilis

Solide : firmus

Doux sucré : mitis,

Doux au goût : dulcis  >< amarus

Doux au toucher  :  lenis, >< asper

Doux suave : suavis

Paisible : placatus

Tranquille : tranquillus

Bien organisé : bene informatus

Reglé/ordonné : temperatus, classé ; digestus

Célébré : celebratus

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------

So Bad

 

Obscène : obscaenus, impurus ,improbus,  turpis, lubricosus

Dégoutant immundus, ,

excitant : lascivus

sexy : impudicus 

choquant : contumeliosus, invidiosus

honteux : infandus

décrié : infamis

blâmable : vituperandus

Démodé : obsoletus

Déplacé : alienus , incongruens

Inconvenant : praeposterus, a contresens, à rebours consilia praespostera (charrue avant les bœufs

faux : adulterinus, falsus

Brusque et rude : asper,

Bourru, cruel truculentus < trux

Laid : foedus

Difforme, hideux : informis

Interdit : interdictus, vetitus, prohibitus

dur : durus

âpre : asper >< lenis

acerbe, amer : acerbus

funeste : dirus, infaustus

Exorbitant : immodicus, immoderatus

De mauvais augure : infaustus, nefas

Ridicule : de-ridiculus (Cic.) , de-ridendus

Inopportun : intempestivus, tempore laevo (Hor.)

Sinistre : infaustus (Virg.) calamitosus (Sall.) sinister/tra

Lugubre : luctuosus

Plaintif : maestus

Faux imaginaire : commenticius, fictus

Immoral : turpis, inhonestus, flagitiosus

Immodéré : immodicus, immoderatus

Trompeur : (spes) falax, falsus

Clandestin : clandestinus

Pénible/ embarrassé : salebrosus

Importun : incommodus, molestus, intempestivus

Incommode : incommodus, molestus, gravis

désagréable : molestus, taeter/tra

honteux : turpis, erubescendus, flagitiosus

frelaté : adulterâtus

trouble : turbidus

révoltant : odiosus

virulent/amer : acerbus, maledicentissimus (Gell.)

incommodant : incommodus

insultant : contumeliosus

irritant : irritans,  iram accendens, vellicans

exaspérant : exasperans, exacerbans

répugnant : taeter/tra

dangereux : periculosus, anceps, gravis

violent : violentus, vehemens, acer/acris

Pernicieux :  perniciosus, exitiosus, exitialis, pestifer, pestilens (…Cic.)

Ennuyeux : odiosus, molestus, taedio plenus, me taedet alicujus rei

Inquiétant : metuendus, minax (Hor.) suspectus

Effrayant : formidolosus, horribilis, dirus (Virg.) trux/cis, horrificus(Poét.)

Terrifiant : terribilis, horrendus

Atroce : atrox/cis

sordide : sordidus

Meurtrier : vulnificus (Virg.) nefarius, scelestus facinorosus

Insalubre : insalubris

Triste : tristis, maestus

Sale : sordidus, immundus

Immonde : spurcus

incontrôlable : non facile coercendus, non potest coercêri, incoercendus (A)

encombrant : molestus, incommodus

ostentatoire : gloriosus, perspicuus

difficile : difficilis

dommageable : damnosus, damno / detrimento esse

dangereux : periculosus

 

 

-ABLE

 

Inimitable : inimitabilis, non dignus imitatione,non  imitandus

Immangeable :  non edulis

Immarcessible : immarcessibilis (sans flétrissure)

Immobile : immobilis, immotus

Immortel : immortalis, sine fine esse

Immuable : immutabilis,

Impardonable : non ignoscendus, non veniam habens , non veniâ dignus

Imparfait : imperfectus, nondum exactus, rudis, inchoactus relictus

Impartial : aequabilis (Cic.) aequo animo, aequabili ratione

Impayable : inaestimabilis

Impénétrable : impenetrabilis

Imperceptible : indeprehensibilis (Quint.), nullo sensu perceptus, oculos fugiens

Imperméable : impermeabilis (A) aquam excludens (Ulp.)

Impopulaire : plebi in-gratus, populo dis-plicens (Cic.)

Impossible : impossibilis, quod fieri non potest

Impraticable :invius, im-pervius, iter insuperabilis

Imprenable : inexpugnabilis

Improbable : non verisimilis

Imputrescible : imputribilis

Inaccessible : invius, impervius,  inaccessus, impedita loca, inhospitum litus

Inadmissible : excusatio minime accipienda

Inaliénable : non in mancipatum venîre (Plin.) quod abalienari non potest

Inaltérable : incorruptibilis

Inapplicable : quod non incidit in +acc ( Cic.)

Inavouable : erubescendus

Incalculable : inexputabilis, innumerabilis

Incapable : inhabilis ad, impotens+ gen, non meum est …inf.

Incommunicable : incommunicabilis

Incomparable : singularis, incomparabilis (Quint)

Inconsolable : dolor inconsolabilis, insolabiliter dolens (Hor.)

Incorrigible : inemendabilis, intractabilis

Incorruptible : incorruptus= integer,

Incrédule : incredulus

Incroyable : incredibilis, extra/ultra fidem esse, mirus

Incurable : insanabilis, irremediabilis

Indéchifrable : inexplicabilis, implicatissimus

Indescriptible : inenarrabilis

Indestructible :indissolubilis

Indispensable : necessarius

Indissoluble :  individuus,insolubilis

Indomptable : indomabilis

Indubitable : minime dubius (Cic.) indubitabilis (Quint.)

Inébranlable : inconcussus, immotus, robustus

Ineffable : ineffabilis

Ineffaçable : indelibilis (Ovid.) ineluibilis (Lact.)

Inéluctable : ineluctabilis

Inépuisable : inexhaustus, perennis

Inévitable : inevitabilis, inexecutabilis : quod effici non potest

Inexorable : inexorabilis

Inexpiable : inexpiabilis

Inexplicable : inexplicable, inenodabilis

Inextinguible : inextinguibilis

Infaillible : errore immunis, certissimus

Infatigable : in-de-fatigabilis, invictus labore

Inflammable : ad exardescendum facilis (Cic.), inflamabilis (A)

Inflexible : inflexibilis, inexorabilis

Ingérable : ingerabilis (A)

Inhabile : imperitus

Inhabitable : inhabitabilis (Cic.)

Inhospitalier : inhospitalis,(Hor.) inhospitus (Virg.)

Inimitable : inimitabilis

Incompréhensible : incomprehensibilis

Insaisissable : lubricus, fugiens

Insatiable : insaturabilis(cic.) insatiabilis (Sén.)

Insensible : insensibilis, imperceptus

Inséparable : inseparabilis

Insoluble : inexplicabilis

Insondable : inscrutabilis

Insuffisant : non satis, parum apte

Insupportable : intolerabilis, intolerandus

Intangible : intactilis, intractabilis

Interminable : infinitus, immensus

Intarissable :perennis , jugis

Intolérable : intolerabilis intolerandus

Intraduisible : quod verti non potest, non versatilis (A)

Introuvable : quod non reperiri potest

Inutile : inutilis, supervacaneus, supervacuus, irritus, inanis

Invariable : immutabilis, constans

Invincible : invictus, indomitus, insuperabilis

Inviolable : sacrosanctus, inviolabilis, inviolatus

Invisible : invisus, invisibilis

Invraisemblable : incredibilis

Invulnérable : invulnerabilis

Irraisonnable : irrationalis irrationabilis

Irréconciliable : acerrimus hostis

Irrécusable : certissimus, locupletissimus testis

Irréfléchi : inconsultus,incogitatus,praeceps consilium

Irrémédiable : inmedicabilis, irremediabilis

Irrémissible : irremisibilis

Irréparable : irreparabilis (Sén.)

Irréprochable : irreprehensus, inculpatus, nullâ reprehensione dignus

Irrésistible : ineluctabilis

Irresponsable : irresponsa(bi)lis (A)

Irrévocable : irrevocabilis, stabilis, immutabilis

bottom of page